ناباروری چیست؟
ناباروری به معنای ناتوانی در بارداری پس از یک سال رابطه منظم و بدون استفاده از روش‌های جلوگیری است. بر اساس گزارش سازمانجهانی بهداشت (WHO)، حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد زوج‌ها در سراسر جهان با این مشکل مواجه‌اند. نکته مهم این است که ناباروری فقط مربوطبه زنان نیست؛ تقریباً نیمی از موارد به مردان مربوط می‌شود. بنابراین بررسی باید همزمان در هر دو زوج انجام شود.
علل ناباروری در مردان
شایع‌ترین علت قابل اصلاح ناباروری مردان واریکوسل است (اتساع غیرطبیعی وریدهای بیضه). سایر علل عبارتند از:
- عفونت‌ها و التهاب‌ها (مثلاً اپیدیدیمیت یا اورکیت)
- انسداد مجاری تناسلی (مادرزادی یا اکتسابی)
- اختلالات هورمونی (هیپوگنادیسم، اختلال محور هیپوفیز–بیضه)
- علل ژنتیکی (سندرم کلاین‌فلتر، میکرو‌دیلیشن کروموزوم Y)
- عوامل محیطی و سبک زندگی: سیگار، الکل، مواد مخدر، گرما (سونا، جکوزی، لپ‌تاپ روی ران)، داروها
- ناباروری بدون علت مشخص (Unexplained): در ۱۰–۱۵٪ موارد، علت دقیقی پیدا نمی‌شود.
اسپرم و نقش آن در باروری
برای باروری طبیعی، اسپرم باید از نظر تعداد، تحرک و شکل (مورفولوژی) شرایط مناسبی داشته باشد. در آزمایش اسپرم (Semen analysis) این موارد بررسی می‌شوند:
- تعداد: بیش از ۱۵ میلیون در هر میلی‌لیتر طبیعی است.
- تحرک: درصدی از اسپرم‌ها باید توان حرکت رو به جلو داشته باشند.
- مورفولوژی: حداقل ۴٪ شکل طبیعی بر اساس معیار WHO لازم است.
- حجم و کیفیت مایع منی نیز اهمیت دارد.
🔹 یک آزمایش اسپرم طبیعی به‌تنهایی تضمین‌کننده باروری نیست، و برعکس، حتی در نتایج غیرطبیعی هم امکان بارداری یا درمان موفق وجود دارد.
باورهای نادرست
- ناباروری فقط مشکل زنان نیست.
- استرس علت اصلی ناباروری نیست، هرچند می‌تواند درمان را دشوار کند.
- سن مرد نیز در باروری نقش دارد.
- داروهای گیاهی یا سنتی «معجزه‌گر» نیستند.
- ناباروری ثانویه (بعد از فرزند اول) واقعی است.
- ناباروری به معنای بی‌امیدی نیست؛ اکثر موارد درمان‌پذیرند.
بررسی‌های اولیه
در مردان:
- آزمایش اسپرم (گام اول)
- معاینه توسط اورولوژیست (بررسی بیضه، واریکوسل، آلت)
- آزمایش‌های هورمونی یا ژنتیک در موارد خاص
در زنان:
- بررسی چرخه قاعدگی و تخمک‌گذاری
- سونوگرافی
- عکس رنگی رحم (HSG)
- آزمایش‌های هورمونی و در صورت نیاز ژنتیک
سبک زندگی و باروری
تغییرات سبک زندگی نقش کلیدی دارند:
- کاهش وزن در صورت چاقی
- ترک سیگار، قلیان، الکل و مواد مخدر
- اجتناب از گرمای طولانی‌مدت روی بیضه‌ها
- تغذیه متعادل (غنی از میوه، سبزیجات، پروتئین سالم)
- فعالیت بدنی منظم
درمان‌های دارویی و جراحی
- در موارد اختلالات هورمونی: داروهای هورمونی اختصاصی تجویز می‌شوند.
- در واریکوسل: جراحی واریکوسلکتومی می‌تواند کیفیت اسپرم را بهبود دهد.
- در انسداد مجاری: جراحی ترمیمی کمک‌کننده است.
روش‌های کمک‌باروری (ART)
اگر درمان‌های ساده کافی نباشند، روش‌های ART به کمک می‌آیند:
- IUI: تلقیح اسپرم به داخل رحم
- IVF: لقاح آزمایشگاهی
- ICSI: تزریق مستقیم اسپرم به داخل تخمک
انتخاب روش مناسب به علت ناباروری، سن و شرایط زوج بستگی دارد.
ناباروری ثانویه
زوجی که قبلاً بچه‌دار شده‌اند اما در بارداری بعدی دچار مشکل می‌شوند. علل آن می‌تواند شامل کاهش کیفیت اسپرم با سن، تغییرات هورمونی،بیماری‌های جدید یا تغییر سبک زندگی باشد.
ناباروری بدون علت مشخص
حدود ۱۰–۱۵٪ ناباروری‌ها بدون علت مشخص هستند. در این شرایط، احتمال بارداری خودبه‌خودی وجود دارد ولی بسیاری از بیماراننیازمند ART می‌شوند.
درمان‌های گیاهی، سنتی و خوراکی
- مکمل‌ها و ویتامین‌ها (ویتامین C، E، زینک، فولیک‌اسید، کارنیتین) ممکن است کیفیت اسپرم را کمی بهبود دهند، اما درمانقطعی ناباروری نیستند.
- داروهای هورمونی تنها در مواردی که اختلال هورمونی ثابت شود، مؤثرند.
- درمان‌های گیاهی و سنتی تاکنون هیچ شواهد علمی قوی برای اثربخشی در ناباروری نداشته‌اند.
- هیچ غذا یا روش خانگی وجود ندارد که ناباروری را به‌طور قطعی درمان کند.
بنابراین، بهترین مسیر، تشخیص علت و درمان هدفمند توسط پزشک متخصص است.
امروزه بیش از ۸۰ درصد موارد ناباروری با روش‌های نوین درمان می‌شوند. پیشرفت‌های پزشکی امید بزرگی برای زوج‌ها فراهم کرده است. پیام اصلی این است:
«ناباروری پایان راه نیست؛ با تشخیص به‌موقع و درمان علمی می‌توان مسیر پدر و مادر شدن را طی کرد.»